W każdej grupie społecznej obowiązują pewne zasady i normy. Jeżeli pragniemy do niej przynależeć musimy tych zasad bezwzględnie przestrzegać, choć nie zawsze się z nimi zgadzamy. Dlaczego więc się dostosowujemy? Czy naprawdę tego chcemy, a może obawiamy się reakcji otoczenia lub kar, jakie grożą za nieprzestrzeganie zasad? Terminem określającym bezkrytyczne podążanie za zasadami, panującymi w danej grupie jest konformizm. Co dokładnie oznacza to określenie, jakie są typy konformizmu?
Konformizm - definicja pojęcia
Termin konformizmu pochodzi z języka łacińskiego, gdzie słowo "conformo" oznacza nadawanie kształtu. W wolnym tłumaczeniu konformizm oznacza więc zmienianie się pod wpływem innych, co obejmuje dostosowywanie się do norm i zasad, jakie w niej panują.
Wiele słowników podaje definicję konformizmu jako podporządkowywanie się grupie, w tym panującym w niej regułom, nawet wbrew własnym przekonaniom.
Jak to rozumieć? W psychologii społecznej człowiek określany jest jako istota społeczna, czyli jednostka, która żyje wśród ludzi i dzięki nim się realizuje. Realizuje się w grupach społecznych, do jakich należy: w rodzinie, grupie rówieśniczej, miejscu pracy, itp. W każdej z nich istnieją pewne normy zachowania, tradycje, zwyczaje, obwiązuje określony sposób ubierania się, mówienia, jakieś obowiązki, np. w szkole i w domu ubieramy się inaczej, w szkole zachowujemy się bardziej powściągliwie, w domu możemy pozwolić sobie na więcej swobody, w kościele również obowiązują pewne zasady i normy zachowania, itp. Wchodzenie w grupę i przejmowanie jej wzorców zachowania nazywamy konformizmem.
Konformizm w socjologii i psychologii
W socjologii konformizm jest formą dostosowywania się ludzi do życia społecznego i zespolenia danej osoby z konkretną grupą społeczną. W wielu przypadkach brak zachowań konformistycznych określa się mianem patologii socjologicznej.
W psychologii konformizm nie jest ani dobry ani zły. Ta dziedzina wiedzy skupia się bardziej na czynnikach, które warunkują zachowania konformistyczne.
Rodzaje konformizmu
Istnieje kilka typów konformizmu. Są one uzależnione od siły, z jaką spajamy się z kodeksem zasad w danej grupie.
Są to:
Uleganie - ten rodzaj zachowań konformistycznych obserwujemy jedynie w momencie, gdy obok nas znajdują się członkowie i przedstawiciele danej grupy. Kiedy odchodzą, jednostka wraca do swoich zachowań. Jakie czynniki maja wpływ na wykształcenie się zachowań uległych? Zwykle jest to lęk przed oceną przez grupę, przed odrzuceniem przez nią oraz przed sankcjami, jakie nam grożą za nieprzestrzeganie zasad.
Identyfikacja - stanowi grupowy typ zachowań konformistycznych. Mówimy o niej wtedy, gdy zachowujemy się w sposób pożądany przez grupę również wtedy, gdy żadnego jej przedstawiciela nie ma obok nas. Oznacza to, że zżyliśmy się z grupą, identyfikujemy się z nią oraz panującym w niej kodeksem zasad.
Introjekcja - to niejako trzeci poziom konformizmu, uznany za najbardziej głęboki. Obejmuje uznanie norm i zasad grupy oraz całkowite ich przyjęcie oraz stosowanie w każdej dziedzinie życia.
Konformizm możemy również podzielić na:
Konformizm normatywny - czyli dostosowywanie się do zasad, panujących w grupie świadomie i w lęku przed odrzuceniem. Ten rodzaj konformizmu związany jest z zaspokojeniem potrzeby przynależności, bliskości i akceptacji.
Konformizm informacyjny - pojawia się, gdy dana osoba chce być zaakceptowana przez grupę, uznana za godną naśladowania. W tym celu naśladuje członków grupy, przez co jawi się w ich oczach jako ktoś, kto postępuje mądrze i podejmuje trafne decyzje. Po pewnym czasie dana osoba zaczyna wierzyć w to, że skoro inni też tak postępują, to wszyscy mają rację i czynią słusznie.
Co wpływa na zachowania konformistyczne?
Jakie czynniki mają wpływ na zachowania konformistyczne?
Zwykle wśród nich wymienia się:
- rodzaj grupy i jej znaczenie w naszym życiu;
- rodzaj zadań, jakie w niej realizujemy (np. czy po opuszczeniu grupy możemy je realizować w innej);
- rodzaj relacji, w jakie wchodzimy w grupie, np. relacje z rodziną czy przyjaciółmi;
- obecność innych członków czy przedstawicieli grupy w danej chwili;
- cechy osobowości danej osoby, za co odpowiada zwykle proces wychowania ale i genetyka, np. uległość, umiejętność podporządkowywania się, pewność siebie, itp.
Jakie jeszcze czynniki mogą sprzyjać podporządkowywaniu się zasadom i regułom, panującym w grupie?
Na pewno są to:
- obecność w grupie specjalistów, których przychylność chcemy uzyskać;
- niska samoocena, mała pewność siebie danej osoby;
- surowo narzucone zasady w danej grupie oraz dotkliwe kary, spotykające tych, którzy ich nie przestrzegają: pojawia się lęk przed karą, odrzuceniem;
- sytuacje, gdy danej osobie bardzo zależy na byciu w grupie, nie chce jej opuszczać, zostać z niej wyrzucona;
- sytuacje, gdy pozycja danej osoby w grupie jest słaba lub niepewna, podporzadkowaniem chce pokazać, że jej zależy;
- poszukiwanie sprzymierzeńców, chęć pokazania, że mam rację;
- chęć zdobycia nagrody i innych gratyfikacji za przestrzeganie zasad, panujących w grupie, np. dobry stopień z zachowania w szkole, itp.
Zalety i wady konformizmu
Czy konformizm jest dobry czy zły? Jakie zalety i wady mają zachowania konformistyczne? Jeśli spojrzeć na zachowania konformistyczne przychylnie to na pewno warto zauważyć, że konformizm jest niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa. Jak bowiem wyobrażamy sobie egzystowanie w grupach bez zasad lub z ludźmi, którzy w ogóle ich nie akceptują?
Do zalet konformizmu z pewnością należy to, że:
- ułatwia podporządkowywanie się normom i zasadom, co jest istotne z punktu widzenia zbiorowości, grup społecznych, tworzy się bowiem pewna organizacja, hierarchia, jest osoba nadrzędna i jej podległe, w jakimś sensie od niej zależne, np. rodzice-dzieci, szef-podwładni, itp.;
- pozwala na posiadanie i szanowanie autorytetów, osób znaczących dla nas, wzorów do naśladowania, których zdanie jest dla nas ważne i pomaga nam uporządkować swoje wartości;
- pomaga w pracy grupowej i dążeniu do realizacji wspólnych celów, pozwala na efektywną współpracę, o wiele łatwiej rozwiązuje się ewentualne konflikty grupowe, idzie na kompromis, itp.;
- zachowania konformistyczne ułatwiają zapobieganie konfliktom i sporom, zarówno kłótniom między znajomymi, jak i sporom w rodzinie czy nawet konfliktom zbrojnym o szerokim zasięgu międzynarodowym.
Z kolei do wad konformizmu możemy zaliczyć to, że:
- może wspierać zachowania uległe, w tym sprzyjać bierności, odtwórczości, sprawiać, że zaczynamy rezygnować z aktywnego i twórczego działania, kreatywnego podejścia do życia, może sprawiać, że rezygnujemy z wypracowania własnych rozwiązań, ponieważ wierzymy, że ktoś inny zrobił to lepiej;
- może przyczyniać się do rezygnacji z własnego zdania, bezkrytycznego przyjmowania poglądów innych, co z kolei może prowadzić do traktowania nas przez innych jako niezdecydowanych, infantylnych, mało pewnych siebie ale i niepoważnych, mogą nas traktować lekceważąco;
- może sprzyjać bezkrytycznemu podążaniu za innymi, w tym za modą, co sprawia, że zatracamy siebie, swoją indywidualność i wyjątkowość, po pewnym czasie nie wiemy już, czy dany styl ubierania nam się podoba, czy ubieramy się tak, bo tak robią wszyscy;
- może sprawiać, że nie zawsze postępujemy w zgodzie z własnym sumieniem, np. gdy inny mijają człowieka, leżącego na ławce, my również to robimy, chociaż w głębi duszy chcielibyśmy mu pomóc lub idziemy w dane miejsce, bo inni idą, choć nie mamy na to ochoty;
- bywa, że nasze postępowanie konformistyczne wynika z chęci stworzenia dobrego obrazu siebie w oczach innych, wtedy nasze zachowania mogą prowadzić do życiu w ułudzie, np. segregujemy śmieci, bo wszyscy tak robią, choć nie interesuje nas ochrona środowiska, chodzimy do kościoła, bo wstyd przed sąsiadami, chociaż nie uważamy się za osoby wierzące;
- bardzo często zachowania konformistyczne mogą wiązać się z przyzwoleniem na przemoc, np. nie reagujemy na nią, bo inni tego nie robią.
Nonkonformizm - czym jest?
W opozycji do konformizmu stoi nonkonformizm. Jest to postawa, zgodnie z którą ufamy swojemu zdaniu i swoim przekonaniom, co pozwala nam ich bronić nawet wtedy, gdy inni myślą inaczej. Postawa ta nie wynika z chęci buntu, zrobienia komuś na złość czy wyróżnienia się ale z potrzeby bronienia siebie i swoich przekonań.
Skąd bierze się nonkonformizm? Dlaczego jednym łatwiej jest bronić siebie, a inni obawiają się reakcji społecznej?
Nonkonformizm wiąże się z wysokim stopniem rozwoju asertywności, odpowiednim poziomem pewności siebie oraz wysoką samooceną. Cechuje osoby, które wychowane zostały w sposób, którzy uczył otwartości myślenia ale i dawał poczucie bezpieczeństwa. Jeśli rodzice słuchali nas, akceptowali nasze zdanie i otaczali nas wsparciem emocjonalnym, o wiele łatwiej jest nam w życiu dorosłym bronić swojego zdania.
Nonkonformiści to ludzie samodzielni w myśleniu i działaniu, niezależni ale nierzadko również bardzo inteligentni i zaradni życiowo. Aby móc formułować poglądy i ich bronić muszą bowiem posiadać wiedzę oraz doświadczenie życiowe. Osoby te są także świadome swoich słabszych stron ale starają się walczyć z wadami. Nonkonformizm jest przywilejem ludzi dojrzałych, świadomych siebie i swojego zdania. Czy każdy może stać się odważnym i zdecydowanym nonkonformistą? Na pewno warto popracować nad cechami, które sprzyjają tej postawie: pewnością siebie, asertywnością oraz umiejętnością radzenia sobie ze stresem.
Autor: Monika Muzolf, psycholog